Վոլֆգանգ Գյոթե. Վայմարի իմաստունը

Եվրոպական գրականության խոշորագույն տեսաբան, դանիացի գրականագետ Գեորգ Բրանդեսը, որին հայերս պարտական ենք 1894-96-ին Օսմանյան Թուրքիայում իրագործված հայկական կոտորածները հրապարակավ դատապրատելու, ինչպես և հայ գրականության հին ու նոր մեծերի՝ Եղիշեի, Մովսես Խորենացու, Ա. Լաստիվերցու, Մխիթար Սեբաստացու, Մ. Նալբանդյանի, Գ. Սունդուկյանի, Ռաֆֆու և այլոց մասին հայտնած բարձր դրվատանքի համար (Գեորգ Բրանդես, Հայաստանը և Եվրոպան, Ժնև, 1907), 18-րդ դարի գերմանական գրականության մեջ էր տեսնում եվրոպական բարձր իդեալների մարմնավորումը և այդ առիթով գրում է. «Այնտեղ է Վերթերը՝ «Շտուրմ ունդ Դրանգ»-ի շրջանի իդեալը, այսինքն՝ բնության և կրքերի պայքարն ընդդեմ հին հասարակական կարգերի, ապա Ֆաուստը, որ մարմնավորում է նոր ժամանակի և նրա հասկացությունների ոգին.... Այնուհետև այնտեղ է Վիլհելմ Մայստերը - մարդկային զարգացման այդ տիպարը, որը կյանքի դպրոցն անցնելով՝ աշակերտից դառնում է ուսուցիչ...., որ գաղափարը գտնում է իրականության մեջ և ի մի է ձուլում այդ երկու հասկացությունները։ Այնտեղ է Գյոթեի գրչի տակից ելած Պրոմեթևսը, որը ժայռին գամված՝ ոգեշունչ և վերամբարձ տողերով քարոզում էր Սպինոզայի փիլիսոփայությունը։ Վերջապես, այնտեղ էր մարկիզ Պոզան - հեղափոխության այդ իսկական մարմնացումը, ազատության առաքյալն ու մարգարեն» (Ãåîðã Áðàíäåñ, Ãëàâíûå òå÷åíèÿ â ëèòåðàòóðå 19-îãî ñòîëåòèé, Ëåêöèè ÷èòàíûå â Êîïåíãàãåíñêîì óíèâåðñèòåòå, Ìîñêâà, 1881, ñòð. 10)։ Այստեղ նշված բոլոր գեղարվեստական կերպարները, բացի շիլլերյան մարկիզ Պոզայից, որոնցով Բրանդեսը բնութագրում է գրական դարաշրջանը, պատկանում են մեծ Գյոթեի բազմաբեղուն գրչին և արտացոլում գեղարվեստական այն արտասովոր երևույթը, որ անվանում են Գյոթե. «Ես նախանձում եմ նրա աստվածային անվանը»,- ասում էր գերմանացի մեծ բանաստեղծ Հայնրիխ Հայնեն՝ սրամտորեն ակնարկելով գերմաներեն GOTT (Աստված) և Գյոթե նմանաձայնությունը։

Ավելի քան 170 տարի է բաժանում մեզ Յոհան Վոլֆգանգ Գյոթեի կյանքի վերջին օրից (22 մարտի 1832 թ.)։ 170 տարի, որ միաժամանակ և՛ գերմանացի մեծ բանաստեղծ-մտածողի գրական ժառանգության յուրացման, և՛ վերաիմաստավորման, հետևաբար նաև անընդհատ նորացման ժամանակաշրջան եղավ։ Ինչո՞վ էր բնորոշ Գյոթե ապրած դարաշրջանը հասարակական կյանքում - Գերմանիայի քաղաքական-պետական մասնատվածություն՝ 36 գաճաճ պետություններով և դասային պատնեշներով։ Վերթերի անունով հրապարակած «Շվեյցարական նամակներում» Գյոթեն, Շվեյցարիայի ու շվեյցարացիների անվան տակ ակնարկելով Գերմանիան ու գերմանացիներին, այսպես էր ծաղրում այդ քաղաքական վիճակը. «Նրանք (շվեյցարացիները) մի ժամանակ ազատագրվեցին բռնատիրությունից և մի ակնթարթ իրենց երևակայեցին ազատներ։ Բայց ահա արևը բռնապետի լեշից տարօրինակ վերասերման միջոցով ստեղծեց մանր բռնակալների մի ամբողջ ոհմակ»։
Գյոթեն ծնվել է 1749 թ. օգոստոսի 28-ին Մայնի Ֆրանկֆուրտում՝ պրուսական պետական խորհրդականի ընտանիքում։ Իր երկարամյա կյանքի ընթացքում (83 տարի), Գյոթեն ականատես եղավ Պրուսիայի մղած Յոթնամյա պատերազմին, Ամերիկայի անկախության պայքարին, Նապոլեոնի տրանսեվրոպական արշավանքին, որին հաջորդեց համաեվրոպական ռեակցիան։ Գյոթեն տեսավ ֆրանսիական երկու արյունալի հեղափոխությունները և մերժեց հեղափոխության գաղափարը՝ գտնելով, որ մարդկային բարօրությունը չի կարող ձեռք բերվել արյան գնով։ Նա մարդկության զարգացման ճանապարհը տեսնում էր ստեղծարար գործունեության և անդուլ ինքնակատարելագործման մեջ։ Մյուս կողմից, Գյոթեի կյանքի ընթացքում գրականության մեջ միմյանց հաջորդեցին մի քանի դարակազմիկ շարժումներ։ Նրա երիտասարդությունը զուգադիպեց ուշ լուսավորությանն ու սենտիմենտալիզմին, հետո վրա հասավ «Գրոհ և փոթորիկ»-ի բուռն շրջանը, որ բնորոշվում է իբրև 1789 թվի ֆրանսիական հեղափոխության նախերգանք։

Այնուհետև, իբրև այդ հեղափոխության հարուցած ռեակցիա, ծայր առավ գերմանական ռոմանտիզմը, որ թափանցեց մշակույթի ու գիտության բոլոր մարզերը։ Գյոթեն յուրովի տուրք տվեց կամ հակադրվեց այդ ամենին՝ վերթերիզմ, վայմարյան կլասիցիզմ, դասական ռեալիզմ, արևելյան ռոմանտիկա։ Եվ սրա արդյունքը եղավ գրական մի վիթխարի ժառանգություն՝ միայն հազարից ավելի ոտանավոր և որքա՜ն դրամաներ, վեպեր ու նովելներ, ինքնակենսագրական բազմահատոր «Պոեզիա և ճշմարտություն», մինչև իսկ բնագիտական լուրջ երկերի մի ստվար շարք, որ ինքնին արդեն մի բնախույզի կյանքի արգասիք կարելի է համարել։ Գյոթեի նամականին միայն կազմում է մի քանի տասնյակ հատոր։ Եվ այս ամենի կողքին ավելացրեք նաև նրա կյանքի ու ստեղծագործության գլխավոր երկը՝ «Ֆաուստ» երկմաս ողբերգությունը, որպեսզի Գյոթեն բոլոր հաջորդ սերունդներին ներկայանա իբրև անկրկնելի ֆենոմեն, իբրև հանճար՝ բառիս ոչ սովորական, այլ սկզբնական մոգական իմաստով՝ Genius (լատ.՝ «ոգի»)։ Եվ դեռ Գյոթեն ինքը Էքերմանին գանգատվում էր, թե կյանքի հանգամանքներն իրեն շատ են անհարկի կտրել գրական գործերից, այլապես հարյուր հատոր գրած կլիներ։ Բնությունը շռայլ եղավ նրա ոգու հանդեպ, իսկ բախտը՝ տարիքի։ Գյոթեն այնքան երկարակյաց եղավ, որ նրա կյանքի օրոք աշխարհ եկան ու աշխարհից հեռացան Ֆրիդրիխ Շիլլերը, ռոմանտիկներ Ֆրիդրիխ Շլեգելը, Նովալիսը, Կլայստը, փիլիսոփաներ Ֆիխտեն, Շելինգը, Հեգելը, կոմպոզիտորներ Մոցարտը, Բեթհովենը, Շուբերտը, անգլիացի բանաստեղծներ Բայրոնը և Շելլին։ Գյոթեի նման մեծագույն անհատների մասին սոսկ կարելի է ասել, որ իրենց ստեղծագործությամբ, ինչպես վիթխարի թրով, նրանք միջահատում են մարդկային մշակույթի պատմությունը՝ բաժանելով այն անցյալի և ապագայի՝ իրենք սակայն մնալով մշտապես ապագայի հետ։

Մարդկության զարգացման ճանապարհը Գյոթեն տեսնում էր ստեղծարար գործունեության և անդուլ ինքնակատարելագործման մեջ։ Այդպիսին է Գյոթեի «Վիլհելմ Մայստերի ուսման տարիները» վեպի եզրահանգումը։ Երիտասարդ Վիլհելմ Մայստերն անձնավորում է ուսման և կրթության միջոցով մարդու կատարելագործման գաղափարը։

Գյոթեն գրել է բազմաթիվ դրամաներ ու ողբերգություններ՝ միջնադարյան և հին հունական դասական թեմաներով, որոնց մեջ արտացոլել է իրեն հուզող ժամանակակից կենսական ու բարոյափիլիսոփայական խնդիրներ։ Սակայն նրա ստեղծագործության թագն ու պսակը «Ֆաուստ» ողբերգությունն է, որը դարձավ ողջ գերմանական պոեզիայի գագաթը։

16-րդ դարի առաջին կեսին Գերմանիայում հռչակված թափառաշրջիկ բժիշկ ու գրբաց Յոհան Ֆաուստի կերպարն է նյութ տվել Գյոթեի համանուն ողբերգությանը։ Ժողովրդական լեգենդում դոկտոր Ֆաուստը, արյունով կնքված պայմանագրով, հոգին ծախում է սատանային՝ Մեֆիստոֆելին՝ իր ստացած վայելքների դիմաց։ «Áðàòñêàÿ ïîìîùü ïîñòðàäàâøèì â Òóðöèè àðìÿíàì» ժողովածուում (Ìîñêâà, 1898, ñ. 99-102), պրոֆ. Եղիազարովը ռուսերեն թարգմանությամբ տպագրել է հայկական ժողովրդական մի զրույց՝ «Անմահության մասին» («Հայկական Ֆաուստ») վերնագրով, հետևյալ ծանոթությամբ. «Հայկական Ֆաուստի այստեղ բերվող գծերը մինչև այժմ հայտնի չեն եղել գրականության մեջ»։ Զրույցը սկսվում է այսպես (ռուսերենից թարգմ.՝ Ա. Մուշեղյանի). «Մի ծեր մարդ՝ ճերմակահեր և զառամությունից հոգնաբեկ, վերադառնում է ջաղացից, ուր աղունը տարել էր աղալու։ Կիրճի քարքարոտ ճանապարհին նրա արաբան (սայլը) շուռ եկավ, և ալյուրով լի պարկերը թափվեցին խոր ձորակի մեջ։ Խեղճ ծերունին շատ չարչարվեց, որ սայլը դուրս քաշի ճանապարհի վրա...»։ Այստեղ էլ հայտնվում է «խավարի ոգին»՝ սատանան, և ծերուկը իր արյունով կնքած պայմանագրով հոգին ծախում է նրան՝ փոխարենը ստանալով անմահություն և ջահելություն։ «Ահելները մեռնում էին, ջահելները ծերանում, իսկ նա մնում էր նույն պատանին։ Նրա անմահ կյանքի առաջին հարյուրամյակի վերջում հասակակիցներից գրեթե ոչ մեկը չէր մնացել, երկրորդ հարյուրամյակի վերջում մարդիկ նրա մասին գիտեին նախնիների զրույցներից, երրորդ հարյուրամյակում նրա ով լինելու մասին մոռացան ոչ միայն օտարները, այլև իր ժառանգների ժառանգները... Միօրինակ, միայնակ կյանքը՝ զուրկ հարազատներից և բարեկամներից, տաժանելի դարձավ նրա համար։ Պատրաստ էր իր անմահությունը փոխանակել մահվան հետ, բայց ամեն անգամ, մահը հիշելիս, սև ստվերի պես աչքի առաջ էր գալիս անհատակ դժոխքը՝ հավիտենական տանջանքներով՝ խավարի ոգու ճիրաններում։ Այն ժամանակ վրա էին հասնում ապաշխարանքի պահերը, զղջում էր հոգին կորստյան մատնելու համար. նախանձում էր իր հասակակիցներին, որ վաղուց ի վեր հանգիստ էին գտել խոնավ հողում։ Եվ մարմնական անմահությունն այդ պահերին «անմահ պատանու» համար դառնում էր հոգեկան մահ «...»։

Վերջ ի վերջո ամենագութ Աստված, տեսնելով անմահության մեջ երջանկություն որոնող մեղապարտի անկեղծ ապաշխարանքը, ներեց և մահ ուղարկեց նրան։ Նրա մահից հետո, երբ խավարի ոգին, պայմանագրի համաձայն, հայտնվեց նրա հոգին տանելու, Բարի հրեշտակը հրեղեն թրով վռնդեց նրան - իսկ և իսկ գերմանացի Ֆաուստի վախճանը։

Հոգին ծախելու գաղափարին Գյոթեն, անշուշտ, տվել է փոխաբերական իմաստ։ Մեֆիստոֆելն ուղեկցում է Ֆաուստին նրա բոլոր հնարավոր ու անհնար արկածներում՝ իբրև բանական, զգացական արարածին ուղեկցող, մշտապես բացասող ու ժխտող ոգի։ Այդ ստեղծագործության վրա մեծ բանաստեղծն աշխատել է պատանեկան հասակից մինչև խոր ծերություն և ավարտել մահից ընդամենը մի քանի ամիս առաջ։ Պատանեկան տարիներին գրած «Urfaust» (Նախաֆաուստ) ֆրագմենտում նախանշված «Կանգ առ, վայրկյան, ի՜նչ գեղեցիկ ես» բանաձևը ծերունազարդ Գյոթեն հավատարմորեն իրագործեց իր կյանքի նախավերջին՝ 82-րդ տարում։ Բանաստեղծը կարծես կանխազգում էր, որ այդ ճակատագրական բանաձևն արտասանելը նշանակելու էր ոչ միայն Ֆաուստի, այլև իր սեփական վախճանը։ Փորձելով գիտության ու գործունեության բոլոր ոլորտները, անցնելով կյանքի բոլոր վայելքների միջով՝ Ֆաուստը 100-ամյա հասակում, այն էլ կուրացած, հասավ այն իմաստության, թե մարդու միակ երջանկությունը ազատության համար պայքարելու ձգտումն է, որ արտահայտված է Ֆաուստի վերջին մենախոսության եզրափակիչ տողերում։ Սակայն Գյոթեի հղացմամբ այդ իմաստությունը և մարդու վախճանը վրա են հասնում միաժամանակ, և այդ ողբերգության մեջ է բանաստեղծը տեսնում ճակատագրի հեգնանքը - լեմուրները՝ ստվերային մարդակերպ ոգիները, Ֆաուստի գերեզմանն են փորում, մինչդեռ նրան թվում է, թե իր կոչով ժողովուրդը ծովը սանձելու համար խրամ ու ամբարտակ է շինում։ Անիրական գործից ոգեշնչված՝ Ֆաուստն էքստազի մեջ արտասանում է ճակատագրական խոսքը և տապալվում անկենդան.

Ես հասկացա՛ խորհուրդը մեր տենչանքի -
Այս է վերջին իմաստության խոսքը նոր՝
Նա է արժան ազատության, վե՜հ կյանքի,
Ով նվաճի՜ դրանք անդուլ ամեն օր։
Ինչքա՜ն մանուկ, մարդ ու ծերուկ հարաժամ
Կյանք են մաշում վտանգի մեջ այս դաժան։
Կուզեմ տեսնել այստեղ ժխոր բազմաշուրթ՝
Ազատ հողում լիներ ազատ ժողովուրդ.
Եվ ես կասեմ ակնթարթին վերջապես՝
Կանգ առ, վայրկյան, դու գեղեցի՜կ ես այնպես.
Այնժամ հետքը իմ երկրային օրերի
Զուր չի կորչի անհունի մեջ դարերի.-
Նախազգալով երջանկությունն այս անանց՝
Վայելում եմ վսեմ վայրկյանը սրտանց։
(Թարգմ.՝ Ա. Մուշեղյանի)։

Գյոթեի հայտնի գործերից շատերը թարգմանվել են հայերեն դեռ 19-րդ դարում։ Թարգմանական ավանդներով հարուստ հայ գրականությունը իրավամբ հպարտանում է «Ֆաուստի» մեկ տասնյակից ավելի թարգմանություններով, չհաշված առանձին տեսարանների փոխադրումները։
Գյոթեն մեծ նշանակություն էր տալիս թարգմանությանը՝ բարձր գնահատելով թարգմանչի գործը՝ իբրև հիացմունքի արժանի բանաստեղծական արվեստ,- նա լավ թարգմանությունը համարժեք էր համարում բնագրին, հակառակ Հովհ. Թումանյանի հայտնի դրույթին, թե թարգմանությունը նման է ապակու տակ դրած վարդի, այսինքն՝ զուրկ է բնագրի և սեփական բուրմունքից։ Բազմաթիվ ասույթների կողքին ուշագրավ է նաև Գյոթեի հետևյալ բանաստեղծությունը հենց թարգմանության մասին (գրված 1828 թ.)։


ՆՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Ես մի փունջ ծաղիկ քաղեցի դաշտում,
Մտքերով տարված՝ հետս բերի տուն.
Բայց իմ տաք ափից, տեսնեմ, թալկացած՝
Ծաղկաթերթերը խոնարհվել են ցած։

Դրեցի փունջը թարմ ջրամանում,
Եվ ա՜յ քեզ հրաշք՝ ո՜նց է թարմանում -
Կախ գլխիկները ձգվեցին վերև,
Կանաչ քող հագան ցողուն ու տերև.
Եվ բոլորն այսպես պայծառ են շողում,
Կարծես լինեին տնկած մայր հողում։

Այդպես հիացած ես ականջ արի,
Երբ երգըս հնչեց լեզվով օտարի։
(Թարգմ.՝ Ա. Մուշեղյանի)։

Իր ստեղծագործության մեջ Գյոթեն անդրադարձել է նաև հայոց Արարատին և հայերին։ Մեծանուն բանաստեղծին խոր ակնածանք էր ներշնչում բիբլիական Արարատը։ «Ես չէի զարմանա,- ասում է նա՝ գերմանացի նշանավոր բնախույզ և ճանապարհորդ Կարլ Ֆրիդրիխ Մարցիուսի հետ զրուցելիս,- եթե Արարատի վրա հայտնաբերեին առաջին մարդու գանգը»։ Գյոթեի ծովածավալ ստեղծագործության մեջ՝ գրող Ստեֆան Ցվայգի կազմած մի հատընտիրում, տարիներ առաջ ես գտա և թարգմանեցի մի փոքրիկ բանաստեղծություն՝ «Թողեք, որ ես լամ», որի մեջ հիշատակվում է բանաստեղծին գիշերային լռության մեջ՝ անապատում ընկերակցող հայ քարավանապետը.

Թողեք, որ ես լամ, գիշերն է պատել
Ինձ անապատում այս անծայրածիր.
Քնած են ուղտեր և ուղտապաններ,
Հայը լուռ, արթուն հաշիվ է անում.

Իսկ ես իր կողքին չափում եմ ուղին,
Որ բաժանում է ինձ Զուլեյկայից,
Համրելով տաղտուկ, ճամփա երկարող
Կեռմանները ձիգ։

(Գյոթե, Վայմարյան քնար, Երևան, 1985, էջ 130)։

Գյոթեի բանաստեղծական հանճարը բացահայտվում է ոչ միայն նրա մեծածավալ քերթվածներում. նա նույնքան մեծ և խորաթափանց է նաև իր փոքրածավալ գործերում՝ բանաստեղծություններում ու բալլադներում։
Հայտնի է, թե ինչպիսի մեծ ազդեցություն է ունեցել երիտասարդ Գյոթեի գեղարվեստական ճաշակի զարգացման վրա գերմանացի բանահյուսագետ և ժողովրդական երգերի նրբաճաշակ մեկնաբան, ազգագրագետ Յոհան Գոտֆրիդ Հերդերը, որը բանաստեղծին հորդորում էր շարունակ բանականության և զգացմունքների անմիջականության։ Դրա արդյունքը եղան Գյոթեի Զեզենհայմյան երգերն ու ոտանավորները. ավելին, 22-ամյա Գյոթեի հանդիպումն ու մտերմությունը Հերդերի հետ 1771 թ. Շտրասբուրգում՝ գերմանական գրականության պատմության մեջ համարվում է ոչ միայն Գյոթեի քնարերգության շրջադարձը, այլև առհասարակ գերմանական նոր պոեզիայի զարգացման սկիզբը թվագրվում է այդ տարեթվով։

Գյոթեն հաճախ է անդրադարձել ժողովրդական բանահյուսության մոտիվներին և դրանց հիման վրա ստեղծել երգեր ու բալլադներ։ Այստեղ պետք է նշեմ, սակայն, որ Հովհ. Թումանյանի թարգմանությամբ շատ հայտնի «Վարդը» Գյոթեի բանաստեղծությունը չէ, այլ գերմանական ժողովրդական երգ՝ «Դաշտավարդը», որ 1778-79 թ. «բանավոր խոսքից» հրատարակել է նաև հայտնի բանահյուսագետ Յոհան Գոտֆրիդ Հերդերը իր կազմած և այլ լեզուներից թարգմանած «Ժողովուրդների ձայները երգերում» ժողովածուում՝ «Վարդիկը դաշտում» վերնագրով։ Այդ երգը Գյոթեից հայերեն թարգմանել է նաև բանաստեղծ Հովհաննես Հովհաննիսյանը՝ «Դաշտի վարդը» (Հովհ. Հովհաննիսյան, Երկերի ժողովածու, հ. 2, Երևան, 1964, էջ 158) վերնագրով, որը ավելի հարազատ է գերմաներեն բնագրին, քան Թումանյանի թարգմանությունը։

Ուշագրավ է, որ Գյոթեի «Անտառի արքան» բալլադի առաջին թարգմանությունը հայերեն կատարվել է դեռևս նրա կենդանության օրոք՝ 1831 թ. վերջին, հայ նոր գրականության հիմնադիր Խաչատուր Աբովյանի ձեռքով, որն այդ ժամանակ Դորպատի համալսարանի ուսանող էր (Գյոթեի այս բալլադը հետագայում ունեցավ մի քանի նոր թարգմանություն՝ «Անտառի արքան», թարգմ.՝ Ջ. Բալուղյանի («Վարժարան», Թիֆլիս, 1894 թ. N 11, էջ 369).- Իշխան Մայրեաց (բանաստեղծություն), թարգմ.՝ Հովհ. Պալյանի («Բազմավեպ», 1904 թ. օգոստոս, հ. 8, էջ 378).- «Անտառի արքան», թարգմ.՝ Հակ. Հարությունյանի («Խորհրդային գրականություն», 1938, հ. 6-7, էջ 108-109)։
Գետի, լճի, ծովի, ջրահարսների մասին խորհրդավոր շատ զրույցներ են հյուսվել գեղջուկների միջավայրում, որ գրավիչ գեղոնների ու ոտանավորների նյութ են ծառայել բանաստեղծների համար։ Դրանցից մեկն է Գյոթեի «Ձկնորսը» բալլադը, որի մեջ բանաստեղծն արտահայտել է բացառապես բնության թովչանքը. ջրից ելած կինը ափին նստած ձկնորսին իր հետևից հմայում, տանում է ջրի հատակը.

ՁԿՆՈՐՍԸ

Ջուրն էր թշշում, ջուրն էր ուռչում,
Ձկնորսն ափին նստած՝
Կարթին նայում էր, անրջում՝
Կուրծքը զովին տըված։
Նստել, ականջ է լուռ դնում,
Մեկ էլ ջուրը ճողփաց,
Ու հորձանքից դուրս է ելնում
Մի կին՝ մարմինը թաց։

Այսպես երգեց, խոսեց փերին.
«Նենգ հնարքով մարդոց
Ի՜նչ ես թովում իմ ձագերին
Վերև՝ մահվան հնոց։
Թե իմանաս ոնց է խորքում
Խայտում ձկնիկն անվիշտ,
Դու էլ կիջնես և ընդերքում
Կապրես առողջ առմիշտ։

Մի՞թե արևն ու հեզ լուսին
Չեն զմայլվում ծովում,
Ալեծածան լույս երեսին
Շքեղ արտացոլվում։
Քեզ չի՞ դյութում երկինքն անհուն,
Կապույտը՝ ջինջ շաղով,
Եվ դեմքդ չի՞ սքանչանում
Անմահական ցողով»։

Ջուրն էր թշշում, ջուրն էր ուռչում,
Կառչում էր մերկ ոտից.
Սիրտը կարծես դուրս էր թռչում
Սիրո վառ կարոտից։
Այսպես խոսեց, այսպես երգեց,
Ու մոլորվեց տղան.
Կես նա ձգեց, կես սա սկեց -
Աներևույթ եղան։

Երիտասարդ հասակում (1778) գրած իր այս գողտրիկ բալլադի մասին Գյոթեն արդեն առաջացած տարիքում (1823) արտահայտվել է բավական սառնությամբ՝ զարմանալով, որ նկարիչները նույնիսկ նկարել են բալլադը. «Նրանք նկարում են իմ «Ձկնորսը» և բոլորվին չեն մտածում, որ դա նկարչության համար պետքական չէ։ Այդ բալլադում ես սոսկ արտահայտել եմ ջրի զգացողությունը՝ այն թովչանքը, որն ամառը մեզ լողանալու է ձգում. նրանում ուրիշ ոչինչ չկա։ Մի՞թե դա հնարավոր է նկարել» (Էքերման, Զրույցներ Գյոթեի հետ, Երևան, 1975, էջ 32)։
«Երգիչը» (թարգմ.՝ Ա. Մուշեղյանի) բալլադում բանաստեղծը հայտնում է այն միտքը, թե արվեստագետի համար չի կարող լինել ավելի մեծ վարձատրություն, քան այն երգը կամ երկը, որ ինքն է ստեղծում.

Ես երգում եմ ինչպես թռչնակ,
Որ ապրում է սաղարթում.
Երգն է առատ վարձը միակ,
Որ իր հոգուց է հորդում.
Բայց թե կուզես պատի՞վ ինձ տաս,
Ընտիր գինի տուր ինձ մի թաս,
Գինի՝ ոսկե գավաթում։

Երգիչը հրաժարվում է արքայի ընծայած ոսկե շղթայից և դրա փոխարեն խնդրում է մի գավաթ ընտիր գինի, որի տակ անկասկած պետք է հասկանալ բանաստեղծին այնքան անհրաժեշտ ոգեշնչումը, ոգևորումը։
Գյոթեն արհամարհանքով էր վերաբերվում ճամարտակությանը և սեղմ ոճը՝ «նեղվածքը» համարում էր բանաստեղծական իսկական արվեստի ցուցանիշ։ Այս իմաստով ուշագրավ է նրա «Բնություն և արվեստ» սոնետը, որի եզրափակիչ տողերում ընդգծվում է հենց այդ էսթետիկական սկզբունքը.

Կրթությամբ է, որ մարդ պիտի բարձրանա.
Զուր են անկիրթ հոգիները վեր թևում,
Ձգտում վսեմ կատարյալին, սիրելիս։

Ով մեծին է ձգտում, պիտի թանձրանա,
Սեղմի մեջ է լոկ վարպետը երևում,
Օրենքն է լոկ ազատություն մեզ տալիս։

(Թարգմ.՝ Ա. Մուշեղյանի)։

«Wandrers Nachtlied» վերնագրով Գյոթեն ունի երկու ոտանավոր։
Դա «Ճամփորդի գիշերվա երգն» է - այս վերնագրով Գյոթեն ունի երկու ոտանավոր՝ առաջինը թվագրել է 12 փետրվարի 1776 թ. և ուղղված է Շառլոտա ֆոն Շտայնին, իսկ երկրորդը՝ «Բոլոր գագաթներին» սկզբնատողով, Գյոթեն փորագրել է անտառապահի տնակի տախտակե պատին՝ Կիկելհան կոչվող լեռան վրա (Իլմենաուի մոտերքում), երբ հենց նոր էր լրացել նրա 31 տարին՝ 1780 թ. սեպտեմբերի 6-ի երեկոյան։ Բանաստեղծը՝ «փոքր քաղաքի անձուկից, (....) մարդկանց տրտունջներից, պահանջներից, անուղղելի խառնիճաղանջից» փախչելու համար բարձրացել է լեռան վրա՝ Հերմանի մեծ ժայռի բարձունքից արևի մայրամուտը դիտելու և տիկին ֆոն Շտայնին երեկոյան բնապատկերը նկարագրելու համար։
Վերջալույսի այս հափշտակված դիտարկումից էլ ծնվել է «Ճամփորդի գիշերվա երգը» քնարական պեյզաժը.
Մութ գագաթներին
Շշուկն է մարում,
Ծառի կատարին
Շունչ չես նշմարում։
Հավքերն են լռել
Անտառում մութով.
Սպասիր դու էլ
Կննջես շուտով։
(Թարգմ.՝ Ա. Մուշեղյանի, Հովհ. Թումանյանն իր «Լերանց շարքերը նիրհել են մթնում» հայտնի թարգմանությունն արել է ըստ Մ. Յու. Լերմոնտովի «Ãîðíûå âåðøèíû ñïÿò âî òüìå íî÷íî» թարգմանության - վերջինս ավելի շուտ փոխադրություն է Գյոթեից, որի մեջ ռուս բանաստեղծը մուծել է իր հայրենի ռուսական բնությունը։ Գիշերվա մթնում քնած լեռներ, մառախլապատ հովիտներ, փոշոտ ճանապարհ, անշարժ թփեր։ Այս ամենը գրեթե նույնությամբ փոխանցվել է Հովհ. Թումանյանի հայերեն թարգմանությանը։ Մինչդեռ Գյոթեի բնագրում գերմանական բնությունն է՝ անտառապատ լեռներ, ծառերի շնչառություն (պանթեիստ բանաստեղծին բնորոշ գիծ), գիշերվա հետ անտառում ննջող թռչուններ)։
1813 թ. օգոստոսի 29-ին՝ իր ծննդյան տարեդարձի հաջորդ օրը, 64-ամյա Գյոթեն նորոգում է փորագրությունը։ Իսկ մահից քիչ առաջ՝ 1831 թ. օգոստոսի 27-ին՝ իր ծննդյան տարեդարձի նախորդ օրը, 82-ամյա Գյոթեն վերջին անգամ այցի է գալիս անտառապահի տնակը, և պատին փորագրված բանաստեղծության վերջին տողերն այլ իմաստ են ստանում դեպի անէություն և անմահություն մեկնող բանաստեղծի համար։
Արտասովոր է եղել Գյոթեի մյուս բանաստեղծության՝ «Կոփտական երգի» ճակատագիրը, որն ավարտվում է «մուրճի» և «զնդանի» փոխաբերությամբ։
1787 թ.՝ իտալական ուղևորության միջոցին, Գյոթեն ծանոթանում է իտալացի ալքիմիկոս և ոսկի խարդախող Ջուզեպպե Բալզամոյի (Կալիոստրո) արկածներին, որը նույն թվականին Հռոմի Պապի կողմից բանադրվեց ու բանտ նետվեց։ Այդ թեմայով բանաստեղծը մտահղանում է «Մեծ Կոփտա» կամ «Խորհրդապաշտները» վերնագրով մի կոմիկական օպերա։ Այս կատակերգության համար նա գրում է խրատաբանական բնույթի երկու բանաստեղծություն՝ երկուսն էլ «Կոփտական երգ» վերնագրով։ Հին եգիպտական (կոփտական) քրմի իմաստությամբ գերմանացի մեծ բանաստեղծը սովորեցնում է իր պատանի ժամանակակցին մարդ դառնալու և դաժան կյանքի պայմաններին դիմակայելու արվեստը։
Եկ ականջ դիր դու խորհրդիս
Ջահել օրըդ թանկ է, որդիս,
Տքնիր, որ շուտ խելոքանաս.
(Բառացի՝ «Սովորիր, ժամանակին խելոքանաս» - թարգմանիչ Հակոբ Հարությունյանը ճոխացրել է՝ «Հիմիկվանից պիտի վարժվես՝ կյանքում ինչպես խելոք շարժվես» (Գյոթե, «Բանաստեղծություններ», Երևան, 1946, էջ 32)։
Քանզի բախտի նժարը մեր
Տատանվում է միշտ վար ու վեր՝
(Բառացի՝ «Բախտի մեծ կշեռքի վրա սլաքը հազվադեպ է կանգ առնում» - թարգմանիչ Հակ. Հարությունյանը բախտի կշեռքի այս պատկերավոր փոխաբերությունը, որի մեջ է հենց բանաստեղծության իմաստը, հաղորդում է պարզունակ՝ «Շատ անկայուն է բախտը մեր»)։
Պիտի իջնես կամ բարձրանաս,
Պիտի իշխես, շահես, տղաս,
Կամ ծառայես ու տանուլ տաս,

Պարտվես և կամ հաղթող ելնես,
Մուրճ կամ զնդան պիտի լինես։
(Թարգմ.՝ Ա. Մուշեղյանի)։

Վենետիկյան էպիգրամներում Գյոթեն հետևյալ կերպ է մեկնում «մուրճի» և «զնդանի» փոխաբերությունը.
«Այդ զնդանը ես նմանեցնում եմ երկրին, մուրճը՝ տիրակալին,
Իսկ թիթեղը՝ ժողովրդին, որ ճկվում է նրանց արանքում։
Վա՜յ խեղճ թիթեղին, երբ հարվածները լոկ քմահաճ
Իջնում են անտեղի, իսկ կաթսան միշտ մնում է անավարտ»։
(Թարգմ.՝ Ա. Մուշեղյանի)։
Գյոթեի այս փոքրիկ բանաստեղծությունն անցնելու էր քաղաքական թեժ պայքարի բովով, հնչելու էր հետագայում ֆաշիստական զնդաններում և ռայխստագի դատավարության ժամանակ, իսկ «մուրճ և զնդան» խորհրդանիշները դրոշմվելու էին արևելյան Գերմանիայի պետական դրոշին։ «Մուրճ կամ զնդան» տողը թևավոր արտահայտություն դարձավ և անցավ տարբեր ազգերի գրականությունների միջով։ Առաջիններից մեկը այդ բանաստեղծությունը նկատեց Ավ. Իսահակյանը. վարպետի ձեռագրերի ֆոնդում գտնում ենք «Կոփտական երգի» գերմաներեն բնագիրը, արտագրված նրա ձեռքով (Գրականության և արվեստի թանգարան, Ավ. Իսահակյանի ֆոնդ II, N 2124)։ Դա մի անգամ ևս վկայում է Գյոթեի բանաստեղծության նկատմամբ նրա ունեցած հատուկ ուշադրության մասին։
1797 թ. հոկտեմբերին Շվեյցարիայում Գյոթեն լուր ստացավ Վայմարյան թատրոնի մանկամարդ դերասանուհի Քրիստիանե Բեկեր-Նոյմանի անակնկալ մահվան մասին, որի դերասանական կրթությամբ Գյոթեն անձամբ էր զբաղվել։ Եվփրոսինեի (հունարեն՝ ուրախություն, բերկրանք) դերը վերջինն էր, որ նա կատարեց օպերային ներկայացման մեջ։ Այդ լուրից ցնցված՝ նա գրեց «Եվփրոսինե» բանաստեղծությունը, որտեղ դառնությամբ խորհում է մարդկային հեղհեղուկ ճակատագրի մասին.
Կյանքից մեկնող հայրը չէ միշտ գերեզմանի եզերքից
Ծաղկահասակ անգին որդուն տալիս խոնարհ հրաժեշտ.
Ու միշտ չէ որ մեր այս կյանքում ժիր ջահելը ջլապինդ
Թույլ տարեցի աչքն է փակում, որ գոցվում է ինքն իրեն։
Ա՜խ, շատ անգամ է բախտը կույր շեղում ընթացքն օրերի՝
Անօգ ծերը ողբում է զուր զավակներին, թոռներին,
Տե՛ս, կանգնած է կոճղը փտած, մինչ կարկուտի տարափից
Ջախջախվել են ճյուղերը ճիղմ, շուրջը փռված գետնահար։
(Թարգմ.՝ Ա. Մուշեղյանի, Գյոթե, Վայմարյան քնար, Երևան, 1985, էջ 104-110)։
Վաղամեռիկ դերասանուհու հուշարձանն այսօր էլ կանգնած է Վայմարի մի զբոսայգում։
Գյոթեի սիրային պոեզիայի բարձրակետը պետք է համարել «Էլեգիա» բանաստեղծությունը (գրված 1823 թ.), որ 74-ամյա ծերունազարդ Գյոթեի սիրատոչոր խոստովանանքն է, 19-ամյա Ուլրիկե ֆոն Լևեցովի հանդեպ տածած բուռն զգացմունքի բանաստեղծական պոռթկումը։
17-ամյա Ուլրիկե ֆոն Լևեցովի հետ 72-ամյա Գյոթեն առաջին անգամ ծանոթացավ 1821-ի ամռանը Բոհեմիայի (Չեխիա) հանքային ջրերում, որտեղ դեռատի աղջիկը հանգստանում էր մոր հետ։ Բանաստեղծի հանդիպումները կրկնվեցին 1822-ի հուլիսին նույն ամառանոցում։ Այդ հանդիպումների արձագանքն է «Aolsharfen» («Էոլյան տավիղ») բանաստեղծությունը, որ ըստ բանաստեղծի օրագրի՝ գրվել է 24.7.1822 թ. Էգեր մեկնելու ճանապարհին՝ իբրև «Սիրային-թախծալի զուգերգ անմիջապես բաժանվելուց հետո»։ Խոսքը Ուլրիկեից բաժանվելու մասին է։ Երրորդ անգամ 74-ամյա բանաստեղծը հանդիպեց 19-ամյա Ուլրիկեին 1823-ի օգոստոսին Կարլսբադի (Մարիենբադ) ամառանոցում, որտեղ և նրա արտասովոր սերը հասավ իր ապոթեոզին և նույնքան էլ հոգեցունց հանգուցալուծում ունեցավ։
Ֆրիդրիխ Սորեն, որ 1822 թվին Ժնևից հրավիրվել էր Վայմար՝ իբրև թագավորի որդու դաստիարակ և հաճախ այցելում է Գյոթեին, 1823 թվի նոյեմբերի 17-ին գրառման մեջ նշում է. «Այսօր ես մի քանի րոպեով եղա Գյոթեի մոտ, և ինձ թվաց, որ Հումբոլդտի ներկայությունն ու զրույցները բարերար ներգործություն են ունեցել նրա վրա։ Նրա տանջանքները, ըստ երևույթին, միայն ֆիզիկական բնույթի չեն։ Ավելի շուտ, նրա այժմյան տանջանքների պատճառն այն է, որ նա այս ամառ Մարիենբադում բուռն համակրանք է տածել մի երիտասարդ օրիորդի նկատմամբ և այժմ պայքարում է այդ զգացմունքների դեմ» (Էքերման, Զրույցներ Գյոթեի հետ, Երևան, 1975, էջ 590)։
Դեռևս մինչև »Էլեգիա»-ն բանաստեղծն Ուլրիկեին նվիրել էր մի քանի փոքրիկ ոտանավոր (գերմանացի հետազոտողներից ոմանք կարծում են, թե ոտանավորն արտահայտում է Գյոթեի հիասթափությունը, ուրեմն և գրված է «Էլեգիա»-ից ավելի ուշ, մինչդեռ մեր կարծիքով՝ ոտանավորն իր ողջ պարզությամբ թեթև առիթով գրված չափածո ընծայական է և չի պարունակում որևէ ողբերգական շեշտ), որի մեջ նա, օդերևութաբանական անպաճույճ բացատրությամբ, եղանակի փոփոխության «ծանրաչափը» շեղում է դեպի սիրո խոստովանություն՝ ակնարկելով մատաղահաս աղջկան իրեն համակած խինդն ու թախիծը։

Աղբյուր